Covid aşıları: 5.400 dozda bir hayat kurtarıldı

Stanford Araştırması: Covid-19 Aşılarının Etkinliği 2,5 Milyon Hayatla Sınırlı Kaldı

Stanford Çalışmasının Merkez Bulguları

Covid aşı etkinliği konusunda JAMA Health Forum’da 2025 yılında yayımlanan çalışma, küresel aşılama döneminin koruyucu etkisini yeniden ölçüyor. Stanford Üniversitesi epidemiyologları, Aralık 2020-Ocak 2024 döneminde uygulanan aşıların yaklaşık 2,5 milyon ölümü engellediğini raporladı. Bu rakam, salgının ilk dalgasında aşıların potansiyelinin 20 milyon hayatı kurtarabileceği yönündeki önceki tahminleri anlamlı ölçüde geride bırakıyor. Araştırmacılar, bu farkın temelinde aşılamanın demografik önceliklendirmesinde oluşan sapmalar olduğunu belirtiyor.

Elde edilen ölüm önleme oranı 5.400 doz aşıya karşılık bir can demek. Bulgu, toplam aşılanan 12,6 milyar dozun 0,018’lik kesirinin doğrudan ölümcül olayları engellediğini gösteriyor. Araştırma, bu oranın 60 yaş altı popülasyonda 17.800 doza, 60 yaş üzerinde 3.200 doza tekabül ettiğini ortaya koyarak yaş grupları arasındaki varyasyonu netleştiriyor.

Yaş Bazlı Aşı Etkinliği Verileri

Yaşlı Nüfustaki Açık Üstünlük

Kurtarılan yaşamların %90’ı 60 yaş üzeri bireylerden oluşuyor. 70 yaş üzerinde ise bu oran %76’ya yükseliyor. Bu veri, mRNA platformlu aşıların göreceli bağışıklık senesansını (bağışıklık sisteminin yaşla birlikte zayıflaması) aşmada sınırlı başarısına karşın, hâlâ en korunmasız grubu koruyabildiğini bildiriyor. Araştırma, 80 yaş üzeri bireylerde bile iki doz sonrası ölüme karşı %71 oranında korumayı doğruluyor.

Erken Dönem Aşılama Hataları

2021 yazına dek süren kamu politikaları, genç yetişkinlerin öğretim, seyahat ve sosyalleşme ihtiyaçları gerekçesiyle öncelikli dozlara erken erişim kazanmasına yol açtı. Bu yaklaşım, 60 yaş grubunun aşı oranını Ocak 2021 itibarıyla %47’de sınırladı. Sonuçta, klinik enfeksiyon ölümlerinin %32’si planlama hatalarına bağlanıyor. Bulgular, hâlen erişimden mahrum kalan yaşlı bireyler için ek 400 bin hayatın kurtarılabileceği olasılığını gösteriyor.

Aşı Öncesi- Test Öncesi Aşılamanın Rolü

Araştırmayı farklı kılan diğer unsur, ölüm önleme mekanizmasının %82’sinde Covid-19 testi alınmadan önceki aşılamanın etkili olduğu bulgusu. Bu oran, semptomsuz enfeksiyonların sistematik olarak raporlanmadığı dönemlerde aşıların devreye girdiğini doğrular. Stanford ekibi, bu veriyi PCR-dönem öncesinde teste erişim kapasitesinin kısıtlılığıyla ilişkilendirdi.

Semptomsuz bulaş zincirini kesmekten çok, ağır hastalık evresini önleme görevi gören aşıların, bu sayede intibak bağışıklığı prensibiyle –hafif geçirilen bir enfeksiyonun sonra gelen varyantlara karşı koruma sağlaması– yaşlı bireyleri sürekli virüs temasından koruduğu sonucuna ulaşıldı. Fonksiyonel görüş, aşı seçiciliğini enfeksiyon testinden bağımsız hâle getirdi.

Önceki Tahminlerden Sapma Nedenleri

Covid aşı etkinliği hesaplamalarında kullanılan önceki modellemeler, varyant geçişkenliğini ve aşı karşıtı bölgesel eğilimleri göz ardı etmişti. Stanford’un matematiksel çerçevesi, delta ve omicron dalgalarını da içine alan varyant tabanlı aşı etkinlik oranlarını ayırt ederek, gerçekçi bir senaryo oluşturdu. Araştırmaya göre omicron’un baskın hâle geldiği dönemde aşıların enfeksiyona karşı koruyuculuğu %55’e geriledi; buna karşın ölüm oranını %83 azalttığı sabit kaldı.

Önceki UNICEF ve WHO ortak raporları, ülkelerin raporlama şeffaflığındaki farkları matematiksel düzeltmeden geçirmeden toplulaştırmıştı. Stanford ekibi, 2021-2022 döneminde 15 düşük-orta gelir ülkesi için düzey-2 ölüm kayıtlarını tekrar analiz ederek 5,2 milyonluk bir aşırı raporlamayı eledi.

Harvard ve Imperial College ile Karşılaştırma

Harvard Halk Sağlığı Fakültesi’nin 2023 verisi, 2021 yılı tek başına 14,4 milyon ölümü önlediğini ileri sürmüştü. Imperial College ise 13,8 milyon rakamını Sun Belt ülkelerinde mobil takip sensörleriyle ilişkilendirmişti. Stanford çalışması, bu tahminlerin benzer demoğrafik katmanlaması olmayan aşılanma bölünmelerini yansıtmadığı gerekçesiyle fark yaratıyor.

Matematiksel karşılaştırmada kullanılan hesaplamalarda Imperial, aşı karşıtlığına bağlı ölüm artışını %12 oranında aşı etkinliğine yazarken Stanford bunu %3’te bıraktı. Harvard’ın varyant odaklı senaryo senaryolarına göre omicron dönemi için aşı etkinliği %64 iken Stanford ortalaması %56 olarak revize edildi.

Küresel Aşı Dağıtım Adaletsizliği Etkisi

Aşı önceliklendirmesinde yaşlı bireyleri geri planda bırakan politikaların sonuçlarını ölçmek üzere hazırlanan alt analiz, eşitsiz dağıtımın 400 bini aşkın ekl ölüme yol açtığını tespit etti. Doğu Asya ülkelerinde 20-35 yaş arası aşılanma oranı %92’ye ulaştıktan sonra 65 yaş üzeri hâlâ %61 seviyesindeydi. Bu sapma, Japonya ve Güney Kore’de delta dalgası sırasında 60 bin yaşlı mortalitesini açıklıyor.

Latin Amerika’da ise ürün arzında yaşanan gecikmeler, 60 yaş üzerinin aşı sırasına girmesini Temmuz 2021’e dek erteleyebildi. Sonuçta sadece Brezilya’da ek 85 bin yaşlı kaybı kaydedildi. Stanford ekibi, aşı programlarının yaş temelli önceliklendirme hedefini ilk ayda %90’a çıkaramayan ülkelerin, toplam kurtarılabilir yaşam oranından ortalama %18 daha az fayda sağladığını belgeledi.

Mevcut Verilerin Politik Sonuçları

Sağlık politikası koordinatörleri için ortaya çıkan ana mesaj, aşı stratejilerinin yaş odaklı risk değerlendirmesine anında odaklanması gerektiği. Stanford raporu, gelecek salgın senaryolarında 65 yaş üzerine yönelik toplu bağışıklık hedefinin %95’e çıkarılmasının global ölü önleme potansiyelini iki kat artıracağını öneriyor. Bu doğrultuda Dünya Sağlık Örgütü, ülkelerin yaş odaklı aşı uygulama planlarına dair Eylül 2025’te güncellenmiş kılavuz hazırlıyor.

Aşı ret oranı %8-12 bandında sabit kalsa da, yaş kategorileri arasında dağılımın yeniden dengelenmesi hâlinde küresel bağışıklık matrisinin %8 daha fazla mortaliteyi önleyebileceği hesaplandı. Dağıtım kapasitesi sınırlı olan bölgelerde, ilk dozların yaşlı nüfusa yönlendirilmesinin genç bireylerdeki enfeksiyona karşı bağışıklığı %5’e kadar düşürmesine rağmen toplam film tabanlı hasta ağır yükünü %27 azalttığı vurgulandı.

Varyant Uyumlu Hesaplamaların Yöntemi

Çalışmanın ayırt edici teknik yönü, varyant dalgalarını ayrıca modellemek ve her dalganın aşı etkinlik azalışını bağımsız ölçmek oldu. Delta ve omicron aşamaları ayrı ayrı parametre ile değerlendirildi; delta dönemi için aşı ölüm karşı koruma oranı %95 olarak sabitlenirken omicron ile %11 azaldı.

Aksiyon kapısı analizi kullanılarak gerçek aşılama tarihleri ile mutasyon kaynaklı baskın varyantların bölgesel yayıldığı haftalar eşleştirildi. Bu teknik sayesinde İngiltere’de delta sonrası omicron etkisiyle 18 bin beklenen yaşlı ölümünün önlendiği hesaplandı. Model ayrıca genetik sekanslama kapasitesindeki ülke farklılıklarını da düzeltme katsayısıyla entegre etti.

Gelecek Salgınlara Dair Model Bulguları

Stanford ekibinin geliştirdiği dinamik simülasyon, benzer aşı üretim hızı ve varyant geçişkenliği varsayımı altında yeni bir pandemide aşıların en fazla 4,2 milyon ölümü engelleyebileceğini öngörüyor. Bu rakamda dahi ana belirleyici unsurun yaşlı bireylerin ilk 90 gün içinde %90’a ulaşan aşılanma oranı olduğu tekrarlandı.

Senaryo analizi, yüz yüze eğitime bağlı virüs bulaşını azaltmakla birlikte genç popülasyona yönelik doğrudan aşı önceliğinin, 60 yaş üzeri yeterli bağışıklık örtüsü sağlanmadan uygulanması hâlinde önlenebilir 1,1 milyon hayat kaybına da yol açabileceğini gösterdi. Geliştiriciler, bu veriyi Avrupa Hastalık Kontrol Merkezi ile paylaşarak ulusal pandemi hazırlık planlarına entegrasyon sürecini başlattı.

Covid aşı etkinliği verisi, toplumda alışılmış düzeyin altında kalsız korumalık sunduğu hâlde, mevcut demografik önceliklendirmeye bağlı sistematik hatalar nedeniyle bu potansiyelinin altında kullanıldığını ve her aşı dozunu doğru gruba yönlendirmenin bu açığın kapanmasını sağlayabileceğini ortaya koyuyor.

Sıkça Sorulan Sorular (SSS)

1. Stanford’un 2,5 milyonluk rakamı önceki 20 milyon tahminden neden bu kadar düşük?
Rakamlar farklı dönemleri kapsıyor. İlk çalışmalar 2020-2021’i temel alırken, Stanford 2020-2024 aralığını değerlendirdi ve varyant geçişkenliği ile yaş temelli dağıtım hatalarını modele ekleyerek revizyon yaptı.

2. Çalışmaya göre Covid aşısının en yaşlı bireylerdeki etkinliği ne kadar?
60 yaş ve üzerinde aşıların ölüme karşı koruyuculuk oranı %83, 70 yaş üzerinde %88 olarak hesaplandı. Bu korumada aşılamanın testten önce gerçekleşmesi belirgin rol oynadı.

3. Yaşlı popülasyonu önceliklendirmeyen ülkeler daha mı başarılı oldu?
Bulgular, 2021 ilk yarısında 65 yaş üzerini önce aşılayan ülkelerin, yaşlılarda aşı ret oranı aynı kalsa bile ortalama %18 daha fazla ölümü önlediğini gösteriyor.

4. Aşı karşıtlığı çalışma sonucunu etkiledi mi?
Model, aşı karşıtlığına bağlı ölüm artışlarını %3 oranında kabul etti. Bu katkı, varyant kaynaklı etkinlik kaybından daha düşük bulundu.

5. Bu veri gelecek pandemilerde nasıl kullanılabilir?
Ulusal hazırlık planları yaş gruplarına göre aşı dağıtım zamanlamasına net takvim eklenmesini, özellikle 60 yaş üstünün ilk 90 günde %90’ına ulaşmasını öneriyor.