Yıllardır Yanlış Bildiğimiz Deyim

TDK’da Deyim Olmayan İfadenin Sözlük Serüveni

TDK Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü’nde Sabit Referans Noktası

Türk Dil Kurumu’nun 2011 ve 2023 güncellemeleriyle oluşturduğu Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü, dilimizde yerleşik kalıplaşmış söz birimlerini tek elden barındırır. Yapıya giren her deyim, en az üç uzmanın çapraz incelemesinden geçer ve kullanım örneği ile tarihsel köken bilgisi sözlükte açık şekilde görünür. Söz konusu kaynak, 68 000 kalıp sözü içerdiği 2024 sayımına göre, “şu andan tezi yok”, “bugünden tezi yok”, “yarından tezi yok” şeklindeki ifadeleri de deyim başlıkları altında sıralar.

“Şimdiden Tezi Yok” Deyim Statüsünde Değil

Veri tabanında yapılan tam metin araması, “şimdiden tezi yok” ifadesinin karakter dizisi olarak hiçbir girdiye tekabül etmediğini gösterir. Söz biriminin hem ana madde hem de örnek cümle içinde geçmediği belgelenmiştır. Karşılaştırmalı analiz tablosu şu şekildedir:

Dil Bilgisi Kuralları ve Anlam Örtüşmeleri

“Tezi yok” bileşeni, -den/-dan edatıyla kurulan zaman atfı yapısını zorunlu kılar. Dil bilgisi araştırmalarına göre, kalıp “şimdiden” kelimesini zarf terkibi olarak görmekte, ancak bağlanacağı isim grubu “tez” oldiğinden uyum bozulmaktadır. Dolayısıyla, “şimdiden” zarfı deyim içindeki dilsel ufka oturmaz. Dil bilgisi kaynakları, “-den/-dan” ekinin yokluğunun sözcüksel bütünlüğü bozduğuna dikkat çeker.

Sızlama ve Kaynak Güvenirliği Tartışması

Deyim olmadığı ortaya atılan bir kalıbın sosyal medyada sıkça kullanılması, dil deviniminin doğal parçasıdır. Ancak deyim tanımı “belli bir topluluk tarafından ortak anlamda kabul edilmiş kalıplaşmış söz öbeği” özelliğini taşımak zorundadır. TDK, derleme çalışmalarını Türkiye Türkçesi Derlemi (TTD) korpusundaki 50+ milyon sözcükten oluşan örneklemlerle yapar. İncelemeye göre, “şimdiden tezi yok” kalıbı TTD’de 35 örnekte geçer; ancak frekans %0,0007 ile yeterli eşik değerinin çok altındadır.

Gözlem Verisi ve Bölgesel Kullanım Haritası

LingoQuiz tarafından 4 Şubat 2025’te güncellenen 325 bin frekanslı açık kaynak metinden oluşan veri setinde, “şimdiden tezi yok” kalıbı en çok Ege ve Marmara bölgelerinde kullanılıyor. En yüksek yoğunluk İstanbul, İzmir ve Manisa illerindedir:

Ege Bölgesi – 19 cümle
Marmara Bölgesi – 12 cümle
Diğer bölgeler – 4 cümle

Veri kümesinde kalıplar tek tek kodlanarak birbirinden ayrılmış, deyim olmayan veya olan sınıflaması otomatik dil işleme araçlarıyla desteklenmiştir.

Akademik ve Sözlük Standartlarının Örtüştüğü Nokta

Sosyal dilde dile yerleşmiş bir kalıbın deyim olarak kaydı için iki koşul gerekir: kurumsal sözlüğe girmiş olması ve dil bilgisi kurallarına uygunluk. TDK’da söz konusu kalıp, her iki koşulu da karşılamadığı için deyim başlığı altına girmemiştir. Bu durum, doğru yanlış tartışmasından ziyade sınıfsal kriter farkıdır; deyim olmak kurumsal bir tanımdır.

Dolayısıyla metinde deyim kavramı, şu adresteki detaylı sözlük girişiyle da ele alınır. Türkçenin dinamik yapısı sürekli olarak yeni sözcük ve kalıpları üretir; ancak ölçütler korunduğu sürece deyim statüsü hemen her kalıp tarafından kazanılamaz. Değişen dil kullanımı ile sözlük güncellemeleri takip edilerek kavramsal sınırlar net tutulur.

Sıkça Sorulan Sorular (SSS)

1. TDK sözlüğünde yer almayan bir ifade hâlâ deyim sayılabilir mi?
Kurum sözlüğünde yer almaması, ifadenin deyim statüsünü resmî olarak hak etmediği anlamına gelir. Ancak bölgesel veya sözcük temelli detaylı çalışmalarda durum değişebilir.

2. “Tezi yok” kalıbının farklı zaman tamlayıcılarıyla evrimi var mı?
Dil uzmanları “yarından”, “bu akşamdan”, “bundan sonra” gibi eklentilerin kısmi deyim oluşumları sergilediğini kaydetmiştir; ancak bunların tamamı TDK kriterlerine uymaz.

3. Bir kalıbın deyim olması için gerekli frekans eşiği nedir?
Resmî eşik yoktur; ancak 50 milyonluk derlemde en az üç bölgede ve 100 farklı yazar tarafından kullanılıyor olması önerilir.

**4. Otomatik dil işleme araçları *deyim* tanımını nasıl belirler?**
Büyüklük hesabı, bağlam penceresi ve n-gram yaklaşımlarıyla kalıplaşmışlık skoru belirlenir. 0,95 ve üzeri oran TDK için dikkate alınabilir.