Anılarınız Her Hatırlayışta Sırada mı Değişiyor?

Yeni Northwestern Çalışması: Aynı Anı Tekrar Tekrar Farklı Nöron Grupları Kaydediyor

Klasik Hipokampal Hafıza Kuramı Test Edildi

Nature dergisinin 2025 sayısında yayımlanan deneysel çalışma, 1960’lardan bu yana kabul gören “hipokampal yer hücresi” sabitleme kuramını yeniden değerlendirdi. Daha önce hipokampusun belli bir uzamsal düzene dair verileri tek bir, değişmeyen hücre grubu üzerinden depoladığı öngörülüyordu. Northwestern Üniversitesi’nden Prof. Dr. Daniel Dobeck ve ekibinin fareler üzerinde gerçekleştirdiği kontrollü deneylerde, aynı ortamda tekrar edilen deneyimlere karşılık veren hücre dizilimlerinin neredeyse tamamen yeniden yapılandığı görüldü. Bu bulgu, hipokampal hafıza mekanizmalarının esneklik payının beklenenden çok daha geniş olduğunu gösteriyor.

“Yer hücresi” kavramı tarihe karışabilir

Klasik deney düzeneklerinde, bir mekân içinde serbestçe hareket eden hayvanlarda tekil hücre takibi zordu. Bu yüzden araştırmacılar 2010’lu yılların başından itibaren sanal gerçeklik ve sabitleme sistemlerine yöneldi. 2013 tarihli öncül araştırmalar, farelerin labirenti ikinci kez dolaştığında ilk deneyimden aktifleşen hücrelerin yalnızca küçük bir alt kümesinin yeniden ateşlendiğini kaydetti. “Hipokampal temsil kayması” olarak adlandırılan olgu, yapısal sabitliğe karşı çıkan ilk somut verilerdi. Ancak bu sonuçlar dış dünyadan gelen koku, ses ya da değişen aydınlatmadan kaynaklı savunulamayan değişkenler içeriyordu.

Sanal Labirent, Dokuz Parametre Üzerinden Kontrol Edildi

Dobeck ekibi, tüm dışsal değişkenleri kapatmak için fare sabitleme aparatı ve sanal ortam içeren bir dizi deney tasarladı. Deney sınırları şu şekilde kuruldu:

• Koşu bandı üzerinde hareketler, video oyun kumandasının joystick mantığıyla algılandı.
• Labirent dokuzgen planında rastgele, fakat her tur aynı güzergâhta ilerledi.
• Tutarlı koku, sabit ses filtresi (beyaz gürültü) ve karartılmış odada robot kontrollü led aydınlatma kullanıldı.
• Her hayvanın hipokampal doku örneği, gerçek zamanlı floresan protein sinyaliyle optik fiber yoluyla izlendi.

Bu düzenek, hipokampal hafıza kalıcılığının yalnızca içsel değişimlere bağımlı olduğunu ölçmeyi mümkün kıldı.

Hücre bazlı güvenilirlik yalnızca ‰5-10

Deney her turda dimek hücre çekirdek sayısına göre yeniden segmente edildi. Sinyal analizine göre, aynı uzamsal konumu temsil eden dalgacıkları en az üç tur üst üste tekrar eden hücre oranı ortalama ‰7 oldu. Bu kararlı küme, deney sırasında tetiklenme eşiğinin en düşük olduğu yani yüksek “uyarılabilirlik” skoruna sahip hücrelerdi. Geriye kalan hücreler, her tekrar deneyimde farklı bir alt set halinde ateşlenerek düzensiz varyasyon sergiledi.

Kayma Olayı Deneyim Ayırt Etmenin Evrimsel Avantajı Olabilir

Araştırma ekibi, kararlı olmayan dizilerin iki fenotip üzerinden avantaj yaratabileceğini ileri sürüyor. Birincisi, senkron düzeydeki düşük örtüşme benzer deneyimleri “ayrık” birimler olarak hatırlamaya yarıyor. İkincisi, hücre kayması, uzun dönemli plastisitenin devamına olanak tanıyarak yeni deneyimler için alan açıyor. Neticede beyin, aynı labirenti geçen üç ayrı gün boyunca üç “benzersiz” anı üretmiş oluyor; bu da yankı çıkarımı yapabilmek adına ek bağlam sağlıyor.

Eskiden “öncelikli hücre” kavramı bugün yetersiz

RNA dizilemesi ve fosfo-protein lekeli görüntüleme, kararlı hücrelerde CREB regulasyonu ve IEG (immediate early genes) ekspresyonunun daha yoğun olduğunu ortaya koydu. Bu moleküler imzalar, hücrenin uzun süreli depolama yeterliliğini gösterirken, aynı imzaların daha düşük seviyede bulunduğu geçici hücrelerin döngüsel değişime girdiği hipotezini güçlendiriyor. Araştırmacılar, CREB üzerinden mantıksal hedef seçme stratejisinin kullanılmasını öneriyor. Yakın gelecekte CRISPR tabanlı düzenleyici sistemlerle bu kritik hücrelerin belirlenmesi planlanıyor.

Hipokampusun Yaşlanması ve hipokampal hafıza Tutarsızlığı

Yaşlı farelerde yapılan ek köşe deneyinde, kararlı hücre oranı ‰3’e düştü; esnek gruplar değişmeye devam etti. Uyarılabilirlik ölçümünde kaydedilen aksiyon potansiyeli sıklıkları, iki yaşındaki bireylerde yavru kontrollerine göre %12 daha düşük bulundu. Bu düşüş, nöral kaynağın yaş nedeniyle azaldığını veya uyuşma eşiği yükseldiğini gösteriyor. Ekibin sonraki adımları arasında, CREB düzeyini kimyasal olarak yükseltmenin uyarılabilirlik dengesini nasıl etkileyeceği soruları yer alıyor. Hipokampal hafıza kırılmasını önleyici ilaç adayları adına bu hedef hücre alt kümesi önceliklendiriliyor.

Durağan an›n, canlı an›n sonucu olduğu görüşü

Sonuçlar, anılar değişmeden saklanmıyor; bilakis her çağırma esnasında değişiyor. Bu mekanizma öğrenilmiş korkunun çağrıştırıcı terapi yöntemlerinden iyi huylu yeni bilgi edinimine kadar pek çok psikolojik uygulamayı da etkileyebilir. Northwestern çalışması, bilişsel harita teorisinin altın çağının yerini evrimsel geri beslemeli dinamik sistemlere bıraktığını söylüyor. Hipokampal hafıza bundan sonra sabit bir diskten çok, sürekli güncellenen bir ağ olarak konumlandırılıyor.

Sıkça Sorulan Sorular (SSS)

Hipokampal hafıza nedir ve neden değişiyor?
Hipokampal hafıza, çevredeki uzamsal ve bağlamsal bilgileri saklayan nöron kümesidir. Yeni araştırmalar, aynı bilginin farklı nöronlarda tekrar kaydedilebildiğini; bunun da bireyin benzer deneyimleri birbirinden ayırmasını kolaylaştırdığını gösteriyor.

Deneyde sadece fareler kullanıldı; bulgular insanlara nasıl genellenir?
Fare ve insan hipokampusu temel hücre tiplerini ve yolaklarını paylaşır. İnsan için doğrudan floresan izleme etik olmasa da, fMRI ile benzer şekilde temsil dinamikleri inceleniyor; ilk sonuçlar dikkate değer örtüşmeler gösteriyor.

Pratikte bu bilgi yararlı olabilir mi?
Araştırmacılar, uyarılabilirliği koruyabilen CREB zengin hücrelere yönelik ilaç adaylarını test ediyor. Alzheimer gibi nörodejeneratif hastalıklarda bu hücre kümesinin korunması unutma hızını azaltabilir.

Sabit anılar hiç mi kalıcı değil?
Kesin oran verilemez; yalnızca çok düşük ölçüde tutarlı hücre kümesi tespit edildi. Bu küpo sayısı yaşla birlikte azalıyor veya artırılamadığında hafıza kaybı artıyor.

Kaymalı tasarımın dezavantajı var mı?
Potansiyel eksik yön, yanlış çağrışım riskidir: Beyin aynı yapıyı birçok farklı hücreden eşlenmiş olarak sakladığında ufak bir tetikleyici, gerçek dışı anıya yol açabilir.